بازار فناوری نانو در ایران در سالیان اخیر رشد پرشتاب و قابل‌توجهی داشته و همه حوزه‌های صنعتی را در برگرفته است. یکی از الزامات پیشرفت فناوری نانو در کشور، پایش مداوم مسیر تجاری‌سازی فناوری‌های نانو در بستر بنگاه‌های اقتصادی است. در سال‌های اخیر این پایش به‌صورت دوره‌ای و به شکل پیمایش بازار محصولات فناوری نانو توسط ستاد توسعه فناوری نانو صورت گرفته است که نتایج پیماش بازار سال ۱۴۰۱ که در نیمه اول سال ۱۴۰۲ انجام شد در گزارش حاضر با نام «گزارش بازار محصولات نانو ساخت ایران در سال ۱۴۰۱» در ۵۱ صفحه منتشر شده است.
بنگاه‌های هدف در اجرای پیمایش بازار محصولات فناوری نانو، شرکت‌های تولیدکننده محصولات و ارائه‌دهنده خدمات نانو بوده‌اند که در سال هدف (۱۴۰۱) گواهی نانومقیاس معتبر از طرف واحد نانومقیاس ستاد فناوری نانو داشته‌اند. به‌منظور اجرای این پیمایش، فرم آمارگیری (حاوی آمار فروش و صادرات محصولات، نیروی انسانی، مالیات و هزینه‌های تحقیق و توسعه) برای بنگاه‌های هدف ارسال شده و فرم‌های تکمیل‌شده دریافت می‌شوند. در برخی از حوزه‌ها مانند شیرآلات بهداشتی، کاشی‌های تزیینی، نانوپولیش و نانوکاتالیست‌ها که نرخ مشارکت شرکت‌ها در طرح پایین بوده یا تعداد زیادی از شرکت‌های تولیدکننده به دلایل مختلف برای گرفتن گواهی نانومقیاس به ستاد نانو مراجعه نکرده بودند، حجم فروش و صادرات حوزه مربوطه با استفاده از روش‌های تحقیقات بازار و بر اساس یافته‌های موجود و معتبر مانند مشخصات فنی و عملکرد حقیقی دستگاه یا تجهیزات تولید محصول نانو یا نانوماده اولیه مصرفی در تولید محصول نهایی که خود دارای گواهی نانومقیاس هستند، حتی مصاحبه و مشاوره با نهادهای مرجع و تخصصی آن حوزه مانند انجمن شیرآلات بهداشتی و… تخمین زده شده است. نرخ پاسخگویی شرکت‌ها در این پیمایش ۸۱ درصد بوده است؛ بدین صورت که از ۳۵۰ شرکت هدف، ۲۸۵ شرکت در طرح مشارکت داشتند. منابع داده مورداستفاده در این طرح عبارت‌اند از اسناد مالی شرکت‌ها (خوداظهاری)، انجمن‌ها و خبرگان صنعتی در حوزه‌های هدف، بانک اطلاعات محصولات نانوی ایران و گمرک جمهوری اسلامی (آمار صادرات شرکت‌های نانو).
بر اساس اطلاعات ارائه‌شده در بخش «روند صنعتی‌سازی و توسعه بازار فناوری نانو در ایران» از این گزارش، تعداد محصولات نانو موجود در بازار از سال ۱۳۹۹ تا پایان سال ۱۴۰۱ نزدیک به دو برابر شده و در زمان انتشار این گزارش (آبان ۱۴۰۲) به ۱۶۰۸ محصول رسیده است. تعداد تجهیزات نانو نیز در ده سال گذشته با شیب کمتر نسبت به کالاهای نانو، در حال رشد بوده است. تا پایان سال ۱۴۰۱، حدود ۱۷ درصد از کل محصولات نانو را تجهیزات نانو تشکیل می‌دهند. در سال ۱۴۰۱، ۲۸۵ شرکت تولیدکننده محصول نانو و ۶۵ شرکت سازنده تجهیزات نانو در حال فعالیت بوده‌اند.
حجم فروش محصولات نانو ساخت ایران در سال ۱۴۰۱، ۳۰۳۷۹۵ میلیارد ریال بوده که از این، مقدار ۶۹ میلیون دلار معادل ۶٫۳ درصد از کل بازار را صادرات تشکیل می‌دهد. متوسط رشد سالانه بازار فناوری نانوی ایران از سال ۱۳۹۲ تا پایان سال ۱۴۰۱ حدود ۹۶ درصد بوده است؛ یعنی هر سال حجم فروش بازار نانو تقریباً دو برابر شده است. بیشترین رشد، مربوط به سال ۱۳۹۹ با ۱۶۰ درصد و رشد سال ۱۴۰۱ نیز ۵۰ درصد بوده است. ارزش دلاری حجم فروش محصولات نانو ساخت ایران در سال ۱۴۰۱، برابر با ۱۱۲۵ میلیون دلار بوده است. این میزان با احتساب نرخ برابری قدرت خرید (PPP) معادل با ۴۸۳۲ میلیون دلار می‌شود. شیرآلات بهداشتی، نانوکاتالیست نفت‌وگاز، نانوکاتالیست خودرو، کاشی پرسلان نانوپولیش و محصولات اپتوالکترونیک، به ترتیب ۵ محصول پرفروش سال ۱۴۰۱ بوده‌اند. بازار تجهیزات فناوری نانو در دو سال ۱۳۹۹ و ۱۴۰۰ با رشد خوبی همراه بود، ولی در سال ۱۴۰۱ حدود ۱۶ درصد افت نسبت به سال قبل نشان می‌دهد. ۵ دستگاه پرفروش سال ۱۴۰۱ به ترتیب عبارت‌اند از: سیستم پوشش‌دهی در خلأ (PVD) با فناوری قوس کاتدی، دستگاه لایه نشانی رومیزی اسپاترینگ، دستگاه الکتروریسی صنعتی، ژنراتور فرکانس رادیویی و ژنراتور نانوحباب. رشد خدمات فناوری نانو در سال ۱۴۰۱ بیش از ۱۵۰ درصد بود که نسبت به حوزه‌های دیگر یعنی محصولات و تجهیزات بیشتر است. بیشترین مقدار رشد مربوط به خدمات فنی مخصوصاً در حوزه پوشش‌دهی است.
از میان شرکت‌های فناوری نانو در سال ۱۴۰۱، ۶۹ شرکت اول از نظر حجم فروش، بیش از ۸۵ درصد از کل حجم بازار نانوفناوری ایران را در اختیار قرار داشته‌اند و حدود نیمی از شرکت‌های نانو در این سال، حجم فروش کمتر از ده میلیارد تومان داشته‌اند.
استان‌های تهران، اصفهان و البرز، به ترتیب با ۶۴٫۴%، ۱۲٫۶% و ۵٫۹% از فروش محصولات نانو، سه استانی بودند که بیشترین سهم را از میزان فروش این محصولات در سال ۱۴۰۱ داشته‌اند. همچنین استان‌های تهران، اصفهان و خراسان رضوی به ترتیب بیشترین سهم را از میزان صادرات این محصولات در سال ۱۴۰۱ داشته‌اند.
از میان حوزه‌های صنعتی مختلف در سال ۱۴۰۱، صنعت ساخت‌وساز نزدیک به نیمی از بازار محصولات فناوری نانوی ایران را در برگرفته که این سهم، معادل با رقمی در حدود ۱۴۷ هزار میلیارد ریال می‌شود. بیش از ۹۰ درصد از این رقم مربوط به بازار شیرآلات بهداشتی، کاشی و شیشه رفلکس است. پس از صنعت ساخت‌وساز، صنعت خودرو و حمل‌ونقل در جایگاه بعدی قرار داشته است و حجم فروش محصولات نانوی این حوزه حدود ۳۸ هزار میلیارد ریال بوده است که نزدیک به ۶۵ درصد از آن را نانوکاتالیست‌های خودرو تشکیل داده‌اند. تقریباً تمام سهم ۱۲٫۵ درصدی صنعت نفت و گاز را نیز نانوکاتالیست‌ها تشکیل داده‌اند. سه حوزه نانومواد، کشاورزی و آموزش نیز کمترین سهم را از بازار نانوی ایران در این سال داشتند.
از نظر پلتفرم/فناوری مورداستفاده در محصولات فناوری نانو در سال ۱۴۰۱، نانوپوشش (۵۷%)، نانوکاتالیست (۲۰%) و نانوآمیزه‌سازی (۱۱%) به ترتیب، ۳ پلتفرم/فناوری بوده‌اند که بیشترین سهم را از محصولات فناوری نانو در این سال داشته‌اند. در حوزه نانوپوشش بیش از ۹۷ درصد بازار محصولات نانو در سال ۱۴۰۱ مربوط به فناوری رسوب‌دهی فیزیکی بخار (PVD) است و سایر فناوری‌های پوشش‌دهی در مجموع زیر ۳ درصد از بازار سهم دارند. همچنین بیش از ۷۶ درصد از بازار نانوپوشش را پوشش‌های با کاربرد تزئینی نظیر شیرآلات بهداشتی، کاشی، ظروف بلوری و مصنوعات فلزی تشکیل می‌دهند. پوشش‌های بازتابنده بخش دیگری از کاربردهای حوزه نانوپوشش هستند که شامل شیشه رفلکس، محصولات اپتیک و فوتونیک و رفلکتور چراغ خودرو و… می‌شوند. پوشش‌های مقاوم به خوردگی و سایش (پوشش‌های سخت) هم حدود ۴ درصد از بازار را در برمی‌گیرند.
۵۶ درصد از حجمِ بیش از ۶۰ هزار میلیارد ریالیِ بازارِ نانوکاتالیست‌ها را انواع کاتالیست‌های حوزه نفت، گاز و پتروشیمی از قبیل نانوجاذب‌ها، پایه کاتالیست و کاتالیست‌های فرآیندهای اکسی‌کلراسیون، انتقال آب-گاز، هیدروژناسیون، ایزومریزاسیون، آروماتیک‌سازی و… تشکیل می‌دهند و ۴۴ درصد دیگر بازار این حوزه مربوط به کاتالیست‌های خودرو است.
نانوآمیزه‌سازی شامل دو فرآیند عمده اختلاط ساده نانومواد در دو نوع پلیمری و غیرپلیمری و یا روش‌های کامپوزیت کردن مواد سرامیکی، پلیمری یا فلزی می‌شود. در حوزه نانوکامپوزیت‌های پلیمری، مستربچ و کامپاندهای پلیمری بزرگ‌ترین بازار را دارند (۷۴۰۰ میلیارد ریال) که حدود یک‌سوم از بازار نانوکامپوزیت‌های پلیمری می‌شود.
بیش از نیمی از شرکت‌های تولیدی نانویی در دو حوزه نانوپوشش و نانوآمیزه‌سازی فعال هستند. به همین دلیل حجم بازار و صادرات و همچنین رقابت در این دو پلتفرم بیشتر از سایر حوزه‌ها است. تقریباً تمام صادرات حوزه نانوپوشش مربوط به محصولات PVD و کاربردهای تزئینی و بازتابنده هستند. در محصولات فناوری نانوآمیزه‌سازی، برخلاف حجم فروش کل، سهم صادرات نانوآمیزه‌ها بیشتر از نانوکامپوزیت‌هاست. سهم نانوآمیزه‌های پلیمری، غیرپلیمری و نانوکامپوزیت‌ها به ترتیب ۳۳، ۴۲ و ۲۵ درصد از صادرات ۱۵ میلیون دلاری این حوزه است. نانوکاتالیست به‌رغم بازار بزرگ داخلی صادرات بالایی ندارد. صادرات این حوزه در سال گذشته حدود دو میلیون دلار بوده است. در حوزه پرداخت و عملیات سطحی نیز که بیشتر شامل کاشی و سرامیک‌های نانوپولیش ضدآب و لک می‌شوند نزدیک به ۵ میلیون دلار محصول نانو صادر شده است. در حامل‌های دارویی هم بیشترین محصولات صادرشده داروها و مکمل‌های غذایی مبتنی بر نانوذرات لیپیدی از قبیل لیپوزوم و مایسل هستند.
نگاهی به توزیع سهم صادرات محصولات نانو به تفکیک صنعت و کشور مقصد که در این بخش از گزارش ارائه شده است نشان می‌دهد که ساخت‌وساز، الکترونیک و اپتیک، نساجی، رنگ و پوشش چهار حوزه صنعتی هستند که بیشترین صادرات محصولات نانوی ساخت ایران را دارند. نساجی با حجم بیش از چهار میلیون دلار بیشترین تنوع را از نظر کشورهای مقصد صادرات دارد و محصولات نانوی این حوزه به بیش از ۲۰ کشور صادر شده‌اند. پس از نساجی بیشترین تنوع در مقاصد صادراتی را در صنعت تجهیزات و ساخت‌وساز داریم. عراق تقریباً در تمام حوزه‌های صنعتی به‌جز نفت و گاز مقصد صادراتی ثابت اکثر محصولات نانوی ساخت ایران است. روسیه هم در سال گذشته مقصد محصولات متنوعی از ایران بوده ولی بیشترین محصولات نانو صادرشده به روسیه در صنایع رنگ و پوشش و ساخت‌وساز بوده است.
محصولات نانوی ایران در سال گذشته به ۴۸ کشور دنیا صادر شدند که عراق، افغانستان، روسیه، ترکیه و گرجستان پنج مقصد اول صادرات محصولات نانو ایران بودند و بیش از ۸۰ درصد از کل صادرات نانوی ایران به این ۵ کشور صورت گرفته است.
متن کامل «گزارش بازار محصولات نانو ساخت ایران در سال ۱۴۰۱» را می‌توانید از اینجا دریافت کنید.
