صنعت چرم و پوست به گواه تاریخ، سابقهای پیش از ورود آریاییها به ایران داشته است. صنعت چرم با وجود اینکه همواره در اقتصاد کلان کشور، نقش مهم و اجتناب ناپذیری را ایفا کرده است در حال حاضر مشکلاتی نظیر افزایش شدید قیمت مواد اولیه و عقب افتادن از جریان تولید جهان را تجربه میکند. دورنمای اصلی تمامی شرکتهای تجاری و صنعتی دنیا، دستیابی به قابلیتهای جهانی و به عبارتی بهتر، جهانی شدن است. برای رسیدن به این هدف، سازمانها باید محصولات خود را به کیفیت و استانداردهای مورد قبول بازارهای جهانی برسانند. با ظهور فناوریهای جدید، تولیدکنندگان کنونی با تهدیدهای گسترده رقابت بین المللی روبه رو شدهاند؛ از این رو تضمین و تداوم حیات شرکتها در گرو بهرهگیری از دانش و فناوریهای نوین در جهت ارتقاء کیفیت و ایجاد امکان رقابت با محصولات موجود میباشد. در این میان فناوری نوظهور نانو در صنعت چرم امکان ایجاد قابلیتهای جدید و رفع برخی مشکلات موجود در این صنعت را فراهم آورده است.
2- آشنایی با صنعت تولید چرم
با وجود اینکه هرنوع پوست را میتوان دباغی کرد، لیکن در چرمسازی از پوست حیواناتی استفاده میشود که کاربرد اقتصادی دارد .پوستهای مورد مصرف صنایع چرمسازی را میتوان به شرح ذیل دستهبندی کرد :
- پوست سنگین: پوستی که از نظر وزن و اندازه بزرگ باشد مثل گاو، گاومیش، شتر، اسب و …
- پوست سبک: شامل پوست حیواناتی مثل بز، گوسفند، کانگورو و …
- پوست ماهی: ماهیان خاویاری،کوسه ماهی و …
- پوست خزندگان :مثل پوست مار وکروکودیل و …
- پوست پرندگان: مثل پوست شترمرغ
- پوستهای تزئینی :مثل پوست خرگوش و روباه و آهو که بیشتر در ساخت خز از آنها استفاده میشود.
پوستهای سبک و سنگین، بیشترین بخش از پوستهای مصرفی در صنایع چرمسازی را تشکیل میدهند. چرمسازی عملیاتی است که طی آن پوست فسادپذیر تبدیل به کالای فسادناپذیر (چرم) میشود و این عمل طی مراحل ذیل انجام میشود.
- زدودن اجزای نامطلوب نظیر مو، گوشت، چربی و مواد بین فیبریلی؛ شبکهای متراکم از الیاف پروتئینی کلاژن به جای میگذارد که نرم بوده و آب در فضای بین لیفی آن وجود دارد.
- در مرحله دباغی پوست با مادهی تانن عملآوری میشود. این ماده آب را از پوست خارج کرده و با پوست ترکیب شده و مقاومت پوست را در برابر گرما، هیدرولیز و میکروارگانیزمها افزایش میدهد.
- عملیات تکمیل به منظور دستیابی به حد مطلوب ضخامت، رطوبت و چربی و ایجاد ظاهری مطلوب در کالای نهایی انجام میشود[1].
به طور کلی فرایند تولید چرم از پوست خام، شامل چهار مرحله میباشد که در شکل 1 محصول تولید شده از هر مرحله نشان داده شده است .
شکل 1- فرآیند تولید چرم [2]
3- چالشهای موجود در صنعت تولید چرم
پساب صنعت چرم همانند اكثر صنايع تولیدی داراي آلودگيهاي زيستمحيطي است. هرچند با تأسیس شهرکهای صنعتی به منظور استقرار متمرکز این کارخانجات بخشی از مشکلات ناشی از پساب با استفاده از سامانههای تصفیه مرکزی برطرف شده است، لیکن هنوز صنعت چرم با تولید مواد زايد و فاسد شدني دام، موجب آزاد شدن مقدار زيادي گاز دي اكسيد كربن در فضا ميشود كه موضوع بحث برانگيز بالا رفتن دماي كره زمين را فراهم ميآورد [3]. از طرفی در صنايع چرمسازی استفاده از نمکهای کروم سه ظرفيتی در مرحله تولید وت بلو باعث ايجاد پساب آبی رنگی میگردد که پس از دفع در محيط و تبديل آن به کروم شش ظرفيتی، از نظر بهداشتی مخاطرات فراوانی برای انسان و محيط ايجاد مینمايد. به طوری که ﺑﻪ ﺍﺯﺍء ﻫﺮ ﻛﻴﻠﻮﮔﺮﻡ ﭘﻮﺳﺖ ﻭﺍﺭﺩ ﺷﺪﻩ ﺩﺭ ﻓﺮﺁﻳﻨﺪﻫﺎﻱ ﺗﻮﻟﻴﺪ ﭼﺮﻡ ﺑﻴﻦ 80 ﺗﺎ 100 ﻟﻴﺘﺮ ﻓﺎﺿﻼﺏ ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻣﻲﺷﻮﺩ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻃﻮﺭ ﻣﺘﻮﺳﻂ ﺣﺪﻭﺩ 40 ﻣﻴﻠﻲﮔﺮﻡ ﺩﺭ ﻟﻴﺘﺮ ﻛﺮﻭﻡ ﺩﺭ ﺁﻥ ﻭﺟﻮﺩ ﺩﺍﺭﺩ. گذشته از بوي بسيار نامطبوع فرایندهای چرمسازي، حدود 60 نوع ماده شيميايي شامل مواد چربيزدا، روغن، يکنواختکننده، ضدقارچ و ضد باکتري، رنگزا، براقکنندهي رزيني و … در مراحل مختلف توليد چرم و سپس رنگرزی و تکمیل آن، استفاده شده که همه اين مواد در نهایت، راهي کانالهاي جمعآوری پساب میشود و سبب بروز مشکلات زیست محیطی میشوند [2]. در واقع آلودگيهاي زيست محيطي اين صنعت باعث تعطیلی تدریجی واحدهای چرمسازی كشورهاي پيشرفته دنيا از جمله ایتالیا، آلمان شده و فقط مراحل نهایی توليد چرم و تولید محصولات چرمی از جمله کیف، کفش و پوشاک که از آلودگی برای محیط زیست برخوردار نمیباشد، در این کشورها انجام شود[3].
4-کاربرد فناوری نانو در صنعت تولید چرم
امروزه با گسترش فناورینانو در زمینههای مختلف از جمله صنعت نساجی و چرم، بسیاری از مشکلات و چالشهای پیش رو تا حدودی قابل برطرف شدن هستند. از طرفی با توجه به نیاز مصرفکنندگان به کالاهای با خواص مطلوب و ویژه، انجام انواع عملیات تکمیل و رنگرزی بر روی چرم جهت دستیابی به بالاترین حد مطلوب نیز مورد نیاز است. از جمله کاربردهای فناوری نانو در صنعت چرم عبارتاند از:
- استفاده از نانوفیلتراسیون جهت کاهش آلایندههای پساب خروجی از واحد پیشتصفیه
- استفاده از فناوری نانو در حذف کروم حاصل از پساب واحدهای چرمسازی
- بهبود رنگپذیری چرم با استفاده از نانو رنگدانهها
- استفاده از نانو مواد جهت تکمیل ضد میکروب، ضد بو، ضد آب، خودتمیزشوندگی چرم و …
- تولید افشانههای بر پایه نانو مواد جهت حفاظت، افزایش مقاومت، ایجاد خواص ضد میکروب، ضد آب و براقکنندگی و … در چرم.
شکل 3- کاربرد فناوری نانو در صنعت چرم
4-1 کاربرد نانو فیلتراسیون در صنعت چرم
فناورینانودامنه وسیعی از تجهیزات و کاربردها را در بر گرفته است و یکی از کاربردیترین فناوریهای قرن 21 به حساب میآید. خطر آلودگی منابع آب و عدم امکان تصفیه مناسب پساب حاصل از واحدهای رنگرزی با روشهای مرسوم، نیاز به روشهای جایگزین تصفیه را محسوستر مینماید. یکی از این روشها نانو فیلتراسیون میباشد که در سالهای اخیر به شدت در دنیا مورد توجه قرار گرفته است. در واقع نانوفیلتراسیون یکی از روشهای تصفیه غشایی میباشد که بسیاری از ترکیبات با جرم مولکولی بالا و محلول در آب را حذف میکند. این روش همچنین مولکولهای آلی بزرگ مانند رنگ، ویروسها، مواد آلی طبیعی و برخی نمکها را حذف میکند. با توجه به پروسه تولید چرم و استفاده از آهک، مواد قلیایی و اسیدی و همچنین زدودن اضافات از روی پوست، میتوان نتیجه گرفت که فاضلاب تولیدی در این صنعت به طور کلی دارای مواد معلق و چربی زیاد، بار آلی متوسط و pH اسیدی و قلیایی است. با توجه به وجود مواد معلق بسیار زیاد (شامل پشم و مو، چربی،گوشت، رسوب مواد معدنی مورد استفاده و …) در این فاضلاب، استفاده از یک سیستم تصفیه مناسب حائز اهمیت میباشد. از طرفی هيچ یک از واحدهای صنعتی نبايد پساب خود را بدون انجام عمل پيشتصفيه که آلودگيهای شيميايي، فیزیکی و بیولوژیکی پساب را تا حد زيادي پايين ميآورد، راهي تصفيهخانه مرکزی کند، لذا استفاده از نانوفیلتراسیون در سپتیکهای تعبیه شده در هریک از واحدهای صنعتی، سهم قابل ملاحظهای در کاهش بار آلودگی پساب خروجی خواهد داشت. مصرف انرژی پایینتر، هزینه کمتر نسبت به روش اسمز معکوس، کیفیت آب خروجی بالاتر، هزینههای نگهداری پایینتر، بازدهی بیشتر و طول عمر بالاتر غشاهای نانوفیلتراسیون از جمله مزایای این روش میباشد. شرکت مهندسی زیست پالایش سبز، سازنده دستگاههای نانوفیلتراسیون در ظرفیتهای مختلف به منظور کاربرد در تصفیه پساب واحدهای چرمسازی میباشد [4].
شکل 4- نانوفیلتراسیون تصفیه پساب صنعتی [4]
4-2 حذف کروم از پساب واحدهای چرمسازی
همانطور که توضیح داده شد، استفاده از نمکهای کروم سه ظرفیتی در واحدهای تولید چرم، منجر به تولید کروم شش ظرفیتی شده که مادهای سمی و خطرناک است و در صورت وجود در منابع آب و پسابهای صنعتی خطرساز بوده و میتواند آسیبهای جدی به همراه داشته باشد. بنابراین حذف و کاهش آن از محیط زیست ضروری میباشد. شکل 5 نمونهای از پساب حاوی کروم را در یک واحد چرمسازی نشان میدهد [5].
شکل 5 – پساب حاوی کروم شش ظرفیتی در یک واحد چرمسازی [6]
فناوری نانو با پیشرفت خود میتواند تأثیر بهسزایی در این زمینه داشته باشد. امروزه، روشهای گوناگونی جهت حذف کروم شش ظرفیتی از پسابها بکار گرفته میشود. برای مثال، حذف کروم شش ظرفیتی با استفاده از نانو لولههای کربنی تکجداره و چند جداره فعال از محلولهای آبی در تحقیقات اخیر مورد بررسی قرار گرفته است. نتیجه به دست آمده بیان میکند که نانولولههای کربنی تک جدارهی فعال نسبت به چند جدارهی فعال، جاذبی مؤثرتر در حذف کروم شش ظرفیتی از محلولهای آبی میباشند. همچنین نانو ذرات آهن نیز به عنوان یک جاذب قوی و مؤثر برای حذف کروم شناخته میشود، طوری که امکان حذف بیشتر از ۹۹% کروم(VI) را فراهم میکند. استفاده از نانو ذرات کیتوسان نیز جهت حذف کروم در بسیاری از مطالعات مورد بررسی قرار گرفته است. بهطوری که در طی آزمایشات جذب، بازدهی حذف کروم توسط نانوذرات کیتوسان، در حدود ۷۵ درصد حاصل شده است. به طور کلی از جمله روشهای کاربردی در حوزه فناوری نانو برای حذف کروم شش ظرفیتی و کاهش خطرات آن عبارتند از:
- استفاده از نانولولههای کربنی تکجداره
- استفاده از نانوکامپوزیت بنتونیت – مگنتیت و ترکیب نانوکامپوزیت با نانوذرات آهن با ظرفیت صفر
- ترکیب کردن نانوذرات اکسید آهن با مواد فیلتر کروم شش ظرفیتی
- استفاده از نانوذرات کیتوسان برای حذف فلزات سنگین
- احیای فتوکاتالیستیCr(VI) با استفاده از نانوذرات اکسید روی و تبدیل آن به گونه غیر سمیCr(III)
- جذب یونهای کروم شش ظرفیتی توسط نانوذرات مگ هماتیت
- استفاده از نانوفیلترها [5].
شکل 6 – نانو ساختارهای جاذب کروم شش ظرفیتی از پسابهای صنعتی
4-3 رنگرزی چرم
رنگرزی چرم به دلیل سه بعدی بودن رشتههای آن دشوار است. زیرا نفوذ مواد رنگی به بخش درونی آن به سختی صورت میگیرد. از اینرو رنگرزی یکنواخت و مطلوب چرم اهمیت زیادی در صنعت دارد. البته لازم به ذکر است که نحوه رنگرزی چرم با توجه به نوع مصرف آن متفاوت است. برای مثال رنگرزی چرمهایی که برای مبلمان مورد استفاده قرار میگیرند، به صورت سطحی انجام میشود در حالی که در چرمهای مورد استفاده در لباس و کفش، مواد رنگی باید کاملاً به درون چرم نفوذ کنند؛ در غیر اینصورت در اثر استفاده مداوم از آنها و یا پدیدههایی مانند ساییدگی، خراش و …، رنگ از روی کالا جدا شده و لکههای روشنی بر روی سطح کــــالا ظاهر میشود. از آنجا که چرم طبیعی از مواد پروتیینی تشکیل شده است، ماهیت آن تا حد زیـــادی بر اثر عملیات دباغی تغییر میکند. از اینرو میــــــزان تثبیت رنگ بر روی چرم تا حد زیادی به مواد بهکار رفته برای دباغی و همچنین مواد دیگر ترکیب شده با پروتئین بستگی دارد. بهطور معمول چرم به روشهای مختلف مانند سینی، حوضچه، روش چـــاپی و … رنگرزی میشود. اما امروزه با کمک روشهای مختلف اندازه ذرات رنگدانهها میتواند به ابعاد نانو کاهش یابد که با کاهش اندازهی ذرات رنگدانه، میزان نفوذپذیری به داخل الیاف در طی فرآیند رنگرزی چرم طبیعی افزایش مییابد. نانورنگدانهها مواد آلی یا معدنی، غیرمحلول و با اندازه کوچکتر از 100 نانومتر میباشند. اندازه، شکل و مورفولوژی رنگدانهها و دیسپرسیون[1] آنها از جمله پارامترهای مؤثر در رنگرزی میباشد. با کاهش اندازه ذرات رنگدانه، انرژی سطحی، سطح تماس و میزان نفوذپذیری به داخل الیاف در طی فرآیند رنگرزی افزایش مییابد. امروزه به کمک روشهای مختلفی از جمله، استفاده از همزن با دور زیاد، پراکندهسازها، فرآیند مافوق صوت، اصلاح سطحی و میکروکپسول کردن رنگدانهها، میتوان اندازه رنگدانهها را به ابعاد نانو کاهش داده و در نتیجه راندمان رنگرزی چرم را افزایش داد [7]. در حال حاضر شرکت چرم آفریقا در ایران جهت رنگرزی و روغنزنی چرم تولید شده از فناوری نانو ذرات به منظور افزایش ماندگاری و کارایی رنگ استفاده میکند [8].
شکل 7 – چرم رنگرزی شده در یک واحد چرمسازی [6]
————————————–
[1] Dispersion
[1] Crust
4-4 تکمیل چرم
امروزه استفاده از فناوری نانو جهت ایجاد خواص مطلوب در منسوجات و افزایش کارایی آنها در زمینههای مختلف به طور قابل توجهی گسترش یافته است. بنابراین استفاده از نانو مواد جهت ایجاد ویژگیهای کاربردی بر روی کالای چرم از جمله خواص ضد بو، ضد باکتری، خودتمیزشوندگی و … به عنوان یک ایده نوین جهت افزایش کارایی محصولات تلقی میگردد. از مهمترین عملیات تکمیلی که بر روی پوستهای دباغی شده و یا کراست[1] انجام میشود، تکمیل ضدمیکروب-ضدبو و تکمیل ضد آب-خودتمیزشونده میباشد.
4-4-1 تکمیل ضدمیکروب و ضد بو
یکی از مهمترین ویژگیهای مورد نیاز در کالاهای چرمی خصوصاً کفشهای ساخته شده از چرم، وجود خاصیت ضد میکروب میباشد. زیرا کفشهای چرمی پس از مدتی به علت تماس با پا و رطوبت آن، مستعد تکثیر انواع میکروارگانیزمها میباشند که در نهایت سبب ایجاد بوی نامطبوع و پوسیدگی کفش میگردند. لذا استفاده از مواد ضدمیکروب جهت کاهش رشد میکروبی و بوی نامطبوع، افزایش دوام، پایداری و کارایی محصول حائز اهمیت میباشد [9]. نانو ذرات نقره جهت ایجاد خواص ضد میکروبی در کالای چرم در بسیاری از اختراعات و محصولات تولیدی در شرکتهای مختلف مورد توجه قرار گرفته است. از جمله مزایای استفاده از نانو ذرات نقره بر روی کالای چرمی، مقاومت آن در برابر رنج وسیعی از میکروبها، مقاومت در برابر قارچها، بو زدایی، راحتی کاربرد و ایمنی برای مصرفکننده و محیط اطراف میباشد. به عنوان مثال کارخانه Benvict chemical در تایوان ارائهکننده چرم ضد میکروب بر پایه نانو ذرات نقره میباشد [10]. همچنین شرکت Life در استرالیا نیز از جمله شرکتهای تولیدکننده منسوجات و چرم ضد میکروب است [11].
4-4-2 تکمیل ضد آب
با توجه به کاربرد محصولات چرم از جمله کفش و پوشاک چرمی در فصول سرما و بارش، ضرورت انجام تکمیل ضد آب بر روی محصولات افزایش مییابد. برای بهدست آوردن چرم با خواص ضد آب یا میتوان لایه نازکی از پلیمر را بر روی سطح آن به کار برد و یا ترکیبی از پلیمرها در مقیاس نانو را در مرحله تکمیل مورد استفاده قرار داد. به طور کلی مکانیزم نفوذ و جذب آب وابسته به خواص آبدوستی المانهای سطح از جمله تخلخلها، کلاژن و … دارد [12]. بدین ترتیب به منظور تولید چرم با ویژگیهای ضد آب و خودتمیز شونده، پوستهای دباغی شده (سالامبور) در طی مرحله تکمیل چرم در محلولی حاوی مواد ضد آب قرار میگیرند تا مواد کاملاً به داخل الیاف کلاژن چرم نفوذ کند. همچنین میتوان عملیات تکمیل ضد آب را بر روی چرم نهایی (کراست) با استفاده از مواد بر پایه سیلیکون نیز انجام داد [13]. امروزه معمولاً از نانو ذرات یا نانو پودرهای بر پایه سیلیکون دیاکساید برای تکمیل ضد آب چرم استفاده میشود. از جمله مزایای استفاده از آن شامل راحتی کاربرد، عدم سمیت، ضخامت کم نانو پوشش (100 نانومتر)، فقدان اثر بر روی ویژگیهای تنفسی سطح و اثر ضد آب و خودتمیزشوندگی قوی آن بر روی چرم میباشد [14]. شرکت Okokchina در چین عرضهکننده چرمهای ضد آب و همچنین محصولات نهایی چرمی با خاصیت ضد آب میباشد [15]
4-5 افشانههای بر پایه نانو مواد
امروزه علاوه بر انواع تکمیل بر روی چرم، محصولاتی نظیر افشانههای ضد بو و ضدمیکروب، ضد آب، براق کننده و … جهت کاربرد بر روی محصولات چرمی نهایی مانند انواع کیف، کفش و لباس وجود دارد. این افشانهها بسته به خاصیت مورد نیاز حاوی نانو مواد به خصوص میباشند. در این افشانهها معمولاً از نانو ذرات اکسید سیلیسیوم برای ایجاد خاصیت ضد آب و از نانو ذرات نقره و روی برای ایجاد خواص ضد بو استفاده میگردد. نمونهای از این افشانهها در شکل 10 نشان داده شده است.
برای مثال شرکت Geao در کره افشانه ضد میکروب تولید شده از نانو نقره را برای محصولات چرمی ارائه میکند. این محصول ضد قارچ، ضد باکتری و ضد بو بوده و به طور مستقیم بر روی سطح کالا مورد استفاده قرار میگیرد [16].
همچنین شرکت Ultra Hydrophobic Coating در آمریکا از فناوری نانو جهت تولید نانوپوششهای ابرآبگریز برای محصولات نساجی و چرم استفاده میکند. نانو ذرات ابرآبگریز موجود در این افشانهها به طور مستقیم بر روی سطح کالا قرار گرفته و هرگونه آلودگی، آب، روغن و یا حتی محلولهای شیمیایی را دفع میکند. این افشانهها حاوی نانو ذرات سیلیکون دیاکساید بوده و خواص ضد آب، آنتیاستاتیک و خودتمیزشوندگی بر روی کالای چرم ایجاد میکنند [17].
همچنین شرکت کیمیا پژوهش ماهان نیز تونیک گیاهی بر پایه نانو مواد را برای محصولات چرمی عرضه میکند. این تونیک گیاهی دارای خواص آنتیباکتریال، نرمکنندگی، پاککنندگی و براقکنندگی میباشد [18].
———————————–
5- نتیجهگیری
در این گزارش به بررسی کاربرد فناوری نانو در صنعت چرمسازی پرداخته شده است. همانطور که توضیح داده شد، تولید چرم شامل مراحل مختلف میباشد که پساب تولید شده از هر مرحله مشکلات زیستمحیطی فراوانی در پی دارد، لذا میتوان با بکارگیری فناوری نانو در زمینه تصفیه پساب واحدهای چرمسازی گام بزرگی در جهت حفظ محیط زیست و ایمنی کارکنان برداشت. همچنین استفاده از نانو مواد در زمینه رنگرزی و تکمیل کالا نیز کمک بهینهای به بهبود فرآیند تولید چرم و ایجاد ارزش افزوده برای کارخانجات تولیدکننده ایجاد خواهد کرد.
———————————–
6- منابع
- shivam gupta , challenges faced by leather industry in kanpur, indian institute of technology Kanpur, Kanpur 208016, india, april 2007.
- شرکت مهندسی فراز صنعت سبز پایدار، برنامه عملياتي مديريت اجرائي پسماندهاي صنعتي و ویژه کارخانه ایران امین، 1393.
- دكتر سعيد صحت، مهسا فرجلو مطلق، سمانه نعمتي زاد. آسيب شناسي صادرات چرم ايران، دانشكده حسابداري و مديريت، دانشگاه علامه طباطبایی.
- http://www.zistpalayesh.ir/
- رضا فرضی،عبدالعظیم اسماعیلی، بررسی روش های حذف کروم از منابع آبی با استفاده از فناوری نانو، سومین همایش ملی تکنولوژی نانو از تئوری تا کاربرد، 1393.
- شرکت مهندسی فراز صنعت سبز پایدار، برنامه عملياتي مديريت اجرائي پسماندهاي صنعتي و ویژه کارخانه چرم گارنی، 1393.
- بشیر کاتوزیان، امیر کیومرثی، ابوسعید رشیدی، بهبود رنگپذیری چرم با استفاده از نانورنگدانه در محیط مافوق صوت، نشریه علمی-پژوهشی علوم و فناوری رنگ، 1388.
- http://www.africa-leather.com/
- Isabel Maestre-López M, Federico Payà-Nohales J, Antimicrobial Effect of Coated Leather Based on Silver Nanoparticles and Nanocomposites: Synthesis, Characterisation and Microbiological Evaluation, Journal of Biotechnology & Biomaterials, 5, 2015.
- http://www.globalsources.com/si/AS/Benvict-Chemical/6008825167516/pdtl/Anti-bacterial-Nanosilver/1077269281.htm
- http://www.life-materials.com/materials/textiles-and-leather.html
- Olga Serenko, Zarina Nizamova, Effect of the Morphology of Leather Surface on the Hydrophobic-Hydrophilic Properties, Advances in Materials Physics and Chemistry, 4, 13-19, 2014.
- Rupert Saumweber, Water-repellent and self-cleaning leather, EP 1789595 A1, May 30, 2007
- http://product.statnano.com/product/429
- http://www.okokchina.com/
- http://geao.en.tradevv.com/pid15824771/shoe+deodorant+spray+including+Nano-silver+sterilization+chemical+in+pump+spray+bottle.htm
- http://ultrahydrophobiccoating.com/tech
- ستاد ویژه توسعه فناوری نانو، محصولات فناوری نانو ساخت ایران، ویرایش دوم، پاییز 1394.
—————————————————
تهیه کنندگان : گروه نانونساجی
ترویج صنعتی فناوری های نانو و میکرو
==============================================================================================================================
(توجه: جهت دسترسی به گزارش نهایی محصولات و شرکتهای دارای گواهی نانومقیاس ستاد توسعه فناوریهای نانو و میکرو به «کتب مرجع محصولات و تجهیزات نانو و صنعت» به نشانی (INDnano.ir/category/book) مراجعه کنید)
همچنین برای دسترسی به فایل PDF کلیه گزارشات، به بخش گزارش های صنعتی پایگاه اینترنتی رسانه تخصصی نانو و صنعت (www.INDnano.ir/category/report) مراجعه نمایید.
==============================================================================================================================
