نانوحسگرهای تشخیص و اندازه گیری گاز دی اکسید گوگرد

نانوحسگرهای[1] تشخیص و اندازه­گیری گاز دی­اکسید گوگرد[2]

 

1. فناوری­های همگرا[1]

از ابتدای قرن 21 تلاش‌های دانشمندان و محققان برای متحد ساختن علوم مختلف شروع شد، این جهت‌گیری درنهایت منجر به اتحاد فناوری نانو[2]، فناوری­های زیستی[3]، فناوری اطلاعات[4] و علوم شناختی[5] شد که تحت عنوان علوم همگرا[6] (اِنبیک[7]) شناخته می­شود. این همگرایی علاوه‌ بر تولید محصولات جدید، به پیشرفت و توسعه هرکدام از این حوزه‌ها نیز کمک خواهد کرد. تا قبل از این، فناوری‌های مختلف به ‌صورت جزیره‌های مستقل از هم توسعه ‌یافته و کمتر تحقیقاتی روی همگرایی این فناوری‌ها و استفاده همزمان از آن‌ها صورت می‌گرفت. ولی پس از رشد نسبی فناوری‌ها و خروج آن‌ها از مرحله جنینی، کاربرد آن‌ها در کنار یکدیگر روشن‌تر شده و به‌ تدریج روند تحقیقات فناورانه به سمت همگرا نمودن آن‌ها و استفاده همزمان از چند فناوری تغییر یافت. علاوه بر این، فناوری‌های همگرا یکدیگر را برای رسیدن به هدفی مشترک توانمند می‌سازند. محققان فناوری بر این باورند که تحولی ناشی از علوم و فناوری‌های همگرا، به‌ مراتب بزرگ‌تر از تحولی است که ماشین بخار و انقلاب صنعتی در زندگی بشر ایجاد نمود. لازم به ذکر است که بحث همگرایی فناوری‌ها تنها مختص چهار حوزه نانو، بایو، فناوری اطلاعات و علوم شناختی نبوده و برای مثال همگرایی حاصل از همگرایی سه فناوری ژنتیک[8]، رباتیک[9] و نانو نیز تحت عنوان [10]GNR مطرح ‌شده است.

شکل 1. فناوری­های همگرای انبیک و عناصر سازنده هرکدام از آن­ها [1].

2. فناوری نانو

همانطور که اشاره شد، فناوری نانو یکی از ارکان اصلی در همگرایی انبیک است. به طور کلی فناوری نانو شامل تمامی مسائل مرتبط با ساخت، دستکاری و شناسایی ترکیبات با اندازه کمتر از 100 نانومتر است. این فناوری که به عنوان یک فناوری پیشرو در بسیاری از حوزه­های کاربردی شناخته می­شود، با ایجاد بستر سخت‌افزاری در کوچک‌ترین مقیاس ممکن برای تمامی مسائل مهندسی، سه فناوری دیگر را توانمند می‌سازد. برای مثال فناوری نانو با توسعه تکنیک‌های جدید تصویربرداری و حسگرهای مختلف، فناوری زیستی را توانمند می‌سازد و با تکنیک‌های کوچک‌سازی[11]، به فناوری اطلاعات کمک می‌کند؛ همانطور که امروزه نانوتراشه­ها[12] و نانوحسگرها پیشرفت‌های شگرفی را در دنیای بیوانفورماتیک[13] ایجاد نموده­اند.

 

3. نانوحسگرها به عنوان یک نقطه همگرایی

ما انسان­ها به وسیله حواس خود می­توانیم اطلاعات را از جهان به دست آورده، میان افراد مبادله کنیم و بدین ترتیب جنبه­هاي مهم اطلاعات را در مغز خود (شبکه هاي عصبی، ذهن) کدگذاري کرده و به خاطر بسپاریم. دانشمندان امیدوار هستند با انجام تحقیقات بیش­تر بتوان رابطه­ای میان دستگاه­ها و سیستم عصبی انسان ایجاد کرد و بدین ترتیب حسگرهاي جدیدي پیدا کرد که بتوانند داده­هاي ارزشمندي در مورد محیط­هاي اجتماعی و فیزیکی به انسان ارایه کنند. نانوحسگرها ابزارهاي مصنوعی هستند که بر مبناي علوم میکروالکترونیک، فناوري نانو و فناوری زیستی تهیه می شوند. این ابزارها حواس کاملا جدیدي به انسان می­دهند یا حواس موجود را با روش‌هاي جدید به کار می­گیرند و در برخی موارد از رابط­هاي عصبی براي ارسال مستقیم اطلاعات پیچیده به ذهن انسان استفاده می‌کنند. همه این مسائل موجب افزایش میزان هوشمندی انسان یا حسگرها و نانوحسگرها خواهد شد. بنابراین نانوحسگرها یک نقطه تقاطع بسیار مهم از فناوری­های همگرا و یکی از اساسی­ترین مفاهیم در پیشبرد هرچه بیش­تر همگرایی انبیک به شمار می­آیند. البته همگرایی انبیک ویژگی­های منحصر به فردی را نیز در نانوحسگرها ایجاد می­نماید، از جمله قابلیت یکپارچه­سازی[14] با سامانه­های هوشمندی همچون گوشی­های تلفن همراه و یا قابلیت اتصال به شبکه اینترنت یا شبکه­های داخلی[15]، که در راستای هوشمندسازی هرچه بیشتر آن­ها صورت می­پذیرد.

 

4. آلودگی هوا

هوا یا اتمسفر یک جزء مهم و جدانشدنی از محیط زیست ما را تشکیل می­دهد که تاثیر انکار ناپذیری بر فرایند حیات در کره زمین دارد. متاسفانه فعالیت­های انسانی موجب آلودگی این بخش مهم از محیط زیست شده و بر روی سلامت موجودات زنده اثرات جبران ناپذیری وارد نموده­است. به طور کلی ورود هر ذره، مولکول بیولوژیکی یا ترکیب مضر (جامد، مایع یا گاز) به اتمسفر هوا که منجر به ایجاد خطر برای سلامتی موجودات زنده شود، تحت عنوان آلودگی شناخته می­شود. منابع انتشار آلاینده­های هوا به دو گروه ثابت و متحرک تقسیم می­شوند. گروه ثابت همانطور که از اسم آن‌ها پیداست شامل صنایع، نیروگاه­ها و مراکز تجاری و مسکونی می‌شود در حالی­که منابع متحرک انواع وسایل نقلیه از موتورسیکلت تا هواپیما و کشتی را در بر می‌گیرد. آلودگی هوای ناشی از فعالیت­های صنعتی هم به دلیل مصرف سوخت است و هم نوع فرآیند بستگی دارد. در حالی­که در منابع متحرک منشاء آلودگی عمدتا گاز‌ها و یا ذرات ناشی از احتراق سوخت است. در صنایع، علاوه بر آلاینده‌های ناشی از سوخت و مواد خام، برخی اوقات تولیدات میانی و محصول نهایی هم وارد هوا می‌شود. گازهای مونوکسید کربن[16]، دی­اکسید کربن[17]، اکسید­های گوگرد[18]و نیتروژن[19]، ترکیبات آلی فرار[20]، برخی فلزات سنگین و… از مهم­ترین آلاینده­های هوا به شمار می­آیند.

شکل2. واحدهای نیروگاهی به عنوان یکی از اصلی­ترین منابع آلودگی هوا [2].

5. گاز دی‌اکسید گوگرد

دی­اکسید گوگرد یک گاز خفه کننده است که عمدتا از مصرف سوخت‌های فسیلی وارد اتمسفر زمین می‌شود و در بسیاری از شهرهای بزرگ عمده­ترین آلاینده به حساب می‌آید. دی­اکسید گوگرد، گازی است بی‌رنگ که بر روی سطوح بسیاری از مواد جامد و ذرات هوا واکنش انجام می‌دهد. همچنین این گاز در آب و قطرات باران نیز حل می‌شود و نهایتا به اسید سولفوریک تبدیل گردیده و بدین ترتیب به عنوان یکی از عوامل ایجاد باران­های اسیدی شناخته می­شود. همچنین تبدیل این گاز به اسید در نتیجه حل شدن در آب، به عنوان یکی از مهم­ترین عوامل خوردگی اسیدی در صنایع مختلف نیز شناخته می­شود. قرار گرفتن در معرض این گاز موجب ایجاد علائمی همچون تنگی نفس[21]، اشکال در تنفس و کاهش عملکرد کمتر ریه، ضایعات ریوی، اختلالات رفتاری، کاهش میزان DNA در خون، ایجاد تغییراتی در کروموزوم‌ها، از بین رفتن لنفوسیت‌ها[22] و در نتیجه کاهش مقاومت بدن در برابر بیماری‌های عفونی خواهد شد. لذا اندازه­گیری و تشخیص حضور این گاز در محیط­های مختلف، برای تضمین سلامتی انسان و همچنین جلوگیری از خوردگی در واحدهای صنعتی مختلف به خصوص نیروگاه­ها از اهمیت وافری برخوردار است.

6. تشخیص و اندازه­گیری دی‌اکسید گوگرد

اندازه­گیری و تشخیص حضور گاز دی‌اکسید گوگرد جهت نظارت بر کیفیت هوا و همچنین در بسیاری از فرایندهای صنعتی امری بسیار مهم است. برای انجام این کار روش­های مختلفی وجود دارد؛ از روش­های تجزیه­ای کلاسیک گرفته تا روش­های دستگاهی. در این میان حسگرها اصلی­ترین ابزار در اندازه­گیری این گاز هستند و در این راستا، حسگرهای الکتروشیمیایی متداول­ترین نوع حسگرها هستند (شکل 3). این حسگرها عمدتا از یک سیستم سه الکترودی بهره می­برند که معمولا الکترود کار آن با یک ترکیب پلیمری حساس به گاز دی­اکسید گوگرد پوشیده شده است. جذب این گاز توسط لایه پلیمری مشخصات الکتریکی الکترود را تغییر می­دهد که این تغییرات به غلظت گاز ربط داده شده و بدین ترتیب مقدار گاز مشخص می­شود. در کنار این حسگرها، حسگرهای نوری مبتنی بر فلورسانس و سیستم­های وزن سنجی مکانیکی مبتنی بر بلورهای کوارتز نیز در بازار در دسترس هستند. در هر حال کاربرد حسگرهای الکتروشیمیایی به دلیل حساسیت بیشترشان بسیار گسترده­تر از دیگر انواع حسگرها می­باشد.

شکل 3. یک حسگر الکتروشیمیایی متداول برای تشخیص و اندازه­گیری دی­اکسید گوگرد [3].

7. نانوحسگرهای اندازه­گیری دی‌اکسید گوگرد

علیرغم پیشرفت­های زیاد حاصل شده در زمینه ساخت و توسعه حسگرها، حسگرهای تشخیص و اندازه­گیری گاز دی‌اکسید گوگرد کماکان با مشکلاتی نیز درگیر هستند. مشکلاتی همچون تداخل[23] گازهای دیگر، مقاومت پایین در برابر شرایط محیطی (با توجه به امکان ایجاد اسید در زمان وجود بخار آب)، طول عمر کم، دامنه حساسیت[24]، حد تشخیص[25]، میزان مصرف انرژی و در برخی موارد سرعت تشخیص آلودگی و نشت گاز ازجمله مهم­ترین معضلات مربوط به حسگرهای متداول برای گاز دی‌اکسید گوگرد به شمار می­آیند. امروزه رشد و توسعه فناوری­های همگرا به‌خصوص فناوری نانو و همچنین فناوری اطلاعات در راستای غلبه بر این مشکلات، موجب توسعه نانوحسگرهایی با حساسیت، کارایی و مصرف انرژی به‌مراتب بهتر از حسگرهای متداول گردیده است. این نانوحسگرها نیز همچون حسگرهای تجاری متداول عموماً بر پایه روش­های الکتروشیمیایی و یا در برخی موارد به صورت سیستم­های نانو-الکترومکانیکی[26] طراحی می­گردند. در حال حاضر چندین شرکت در نقاط مختلف دنیا نمونه­های تجاری از این نانوحسگرها را تولید نموده و به بازار عرضه داشته­اند.

تصویر صرفا جهت استفاده گرافیست

8. بازار نانوحسگرهای تشخیص و اندازه­گیری گازها

در حال حاضر یکی از مهم­ترین بخش­ها در حوزه محیط زیست، تشخیص آلاینده­ها و نظارت زیست محیطی است. بر اساس آمار و پیش­بینی­های ارائه ‌شده توسط موسسه Market Research بازار فناوری­های تشخیص آلاینده­ها و نظارت زیست محیطی از 2/13 میلیارد دلار در سال 2014 به 6/17 میلیارد دلار در سال 2019 خواهد رسید [4]. می­توان حسگرها را اصلی­ترین ابزار در راستای تشخیص آلاینده­ها و نظارت زیست محیطی به شمار آورد که نشان‌دهنده اهمیت ویژه حسگرها در حوزه محیط زیست است. یکی از انواع جدید و در عین حال پر کاربرد در صنعت حسگرها، نانوحسگرها هستند که پیش­بینی­ها حاکی از این است که بازار آن­ها تا سال 2020 به مبلغی بیش از 400 میلیون دلار خواهد رسید [5].در این میان بازار حسگرهای تشخیص و اندازه­گیری گازها نیز از 8/4 میلیارد دلار در سال 2014 به مقدار 4/6 میلیارد دلار در سال 2019 خواهد رسید. این در حالی است که سهم نانوحسگرهای گازهای از این بازار چیزی در حدود 170 میلیون دلار برآورد شده است [6]. نکته دیگری که می­توان به آن اشاره نمود، این است که کل بازار مربوط به کاربرد فناوری نانو در حوزه محیط زیست در سال 2014 تقریباً برابر با 4/23 میلیارد دلار بوده است که این میزان در سال 2015 به مقدار 7/25 میلیارد دلار رسیده است. همچنین بر اساس پیش­بینی این موسسه در سال 2020 فناوری نانو بازاری معادل 8/41 میلیارد دلار را در حوزه محیط زیست به خود اختصاص خواهد داد [7]. با توجه به این آمارها، اهمیت کاربرد فناوری نانو در حوزه محیط زیست و به خصوص در توسعه حسگرها و نانوحسگرهای گازی مختلف است. همچنین با توجه به اهمیت ویژه اندازه­گیری گاز دی‌اکسید گوگرد در بخش­های مختلف، می­توان گفت که بخش قابل ملاحظه­ای از بازار نانوحسگرهای گازی به نانوحسگرهای تشخیص و اندازه­گیری این گاز مربوط خواهد بود.

9. معرفی شرکت­های خارجی فعال

اندازه­گیری گاز دی‌اکسید گوگرد می­تواند در طیف گسترده­ای از کاربردها مورد استفاده قرار گیرد؛ آنالیز گاز در واحدهای صنعتی مختلف، آنالیز گازهای خروجی از اگزوز خودروها، اندازه­گیری­های زیست محیطی، کنترل کیفی هوا، توسعه حسگرهای خانگی در راستای طرح خانه هوشمند و… همگی ازجمله این موارد هستند. شرکت­های بسیاری در زمینه تولید و ارائه حسگرهای مختلف اندازه گیری گاز دی­اکسید گوگرد به بازار فعالیت می­نمایند. در این بین برخی شرکت­ها نیز اقدام به تولید نانوحسگرهای تشخیص و اندازه­گیری گاز دی‌اکسید گوگرد برای مصارف مختلف نموده­اند.

شرکت Honeywell یکی از شرکت­های بزرگ فعال در حوزه ساخت و توسعه حسگرهای مختلف است. این شرکت تحقیقاتی را نیز در زمینه ساخت نانوحسگرها انجام می­دهد. یکی از این نانوحسگرها که در سال 2010 حق اختراع آن به ثبت رسیده­است [8]، نانوحسگری برای اندازه­گیری گاز دی­اکسید گوگرد می­باشد. این نانوحسگر که تصویر آن در شکل 4 قابل مشاهده­است، در واقع یک سیستم نانو-الکترومکانیکی است که درون ساختار آن یک ورقه سیلیکونی اصلاح شده[27] با نانوذرات پلیمری در حال ارتعاش[28] وجود دارد. این لایه پلیمری نسبت به گاز دی­اکسید گوگرد حساس شده است و در صورت وجود این گاز در محیط، آن را جذب می­نماید. این موضوع باعث تغییر در فرکانس ارتعاش ورقه سیلیکونی می­شود که در نهایت این تغییرات مبنای اندازه­گیری غلظت گاز قرار می­گیرند. این نانوحسگر قادر است با دقت زیاد غلظت دی­اکسید گوگرد را با حساسیتی در حد زپتوگرم[29] اندازه­گیری نماید که نشان­دهنده پتانسیل بالقوه محصولات طراحی شده بر اساس همگرایی فناوری­های انبیک است.

شکل 4. حسگر نانو-الکترومکانیکی توسعه یافته برای اندازه­گیری گاز دی­اکسید گوگرد توسط شرکت Honeywell [9].

یکی دیگر از شرکت­های شناخته شده در حوزه ساخت حسگرهای مختلف، شرکت آمریکایی SPEC-Sensors است. این شرکت محصولات متنوعی برای اندازه­گیری گازهای مختلف، پایش کیفیت هوا و… دارد و در برخی موارد نیز در تولید و توسعه محصولات خود از فناوری نانو استفاده می­نماید. یک نانوحسگر اندازه­گیری گاز دی­اکسید گوگرد که توسط این شرکت طراحی شده است، در شکل 5 قابل مشاهده است. در این نانوحسگر سطح الکترود کار با نانوذرات پلیمری حساس به گاز اصلاح می­شود و جذب گاز همراه با تغییر مشخصات الکتریکی (مقاومت، رسانش و…) این الکترود همراه خواهد بود که معیاری از غلظت گاز است. این نانوحسگر به صورت یک تراشه طراحی شده است که قابلیت استفاده یا یکپارچه سازی[30] با ابزارهای دیگری همچون گوشی­های هوشمند[31]، ابزارهای پوشیدنی[32] یا قابل حمل[33] و… را برای آن فراهم می­نماید. این موضوع یکی از اهداف اصلی همگرایی فناوری­ها در راستای افزایش میزان هوشمندی سیستم­های مختلف هستند.

شکل 5. نانوحسگر الکتروشیمیایی شرکت SPEC-Sensors برای اندازه­گیری گاز دی­اکسید گوگرد [10].

شرکت نیوزیلندی Aeroqual که زمان تاسیس آن به سال 2001 باز می­گردد، در زمینه تولید تجهیزات و حسگرهای پایش کیفیت هوا فعالیت دارد و محصولاتی برای فضاهای باز[34] و سرپوشیده[35] در اختیار مشتریان خود قرار می­دهد. در سال­های اخیر و با توسعه فناوری­های انبیک، این شرکت نیز شروع به فعالیت در این حوزه نموده­است و در همین راستا چندین نانوحسگر مختلف نیز به بازار عرضه کرده است. مهمترین این نانوحسگرها که در یکی از دستگاه­های پایش کیفیت هوای این شرکت به نام AQM 65 به کار می­روند (شکل 6)، نانوحسگرهایی برای اندازه­گیری مونوکسید کربن (CO)، سولفید هیدروژن (H₂S) و گوگرد دی اکسید (SO₂) هستند. این نانوحسگرهای الکتروشیمیایی شامل یک الکترود کار[36] هستند که با نوعی نانوکاتالیست[37] خاص پوشیده شده است [11-14].

شکل 6. A) دستگاه AQM 65 ساخت شرکت Aeroqual برای پایش کیفیت هوا و نانوحسگرهای به کار رفته در آن برای: B) H₂S، C) SO₂ و D) CO [11].

همگرایی فناوری­های نانو و اطلاعات با یکدیگر یکی از پر کاربردترین همگرایی­های صورت گرفته در علوم امروزی است و موجب معرفی محصولات متنوعی به بازار شده است. مهم­ترین این محصولات، نانوحسگرها هستند. در همین راستا، شرکت­های مختلفی به توسعه نانوحسگرهای مختلف، به خصوص نانوحسگرهای گازی پرداخته­اند. یکی از این شرکت­ها، شرکت NanoPlus است که در حوزه ساخت حسگرها و نانوحسگرهای مبتنی بر فناوری لیزر فعالیت دارد. این شرکت نانوحسگرهای لیزری خود را با توجه به این موضوع که فرایند جذب هر ترکیب در یک طول موج مشخص صورت می­پذیرد، طراحی و تولید می­نماید. این طول موج مشخص برای هر ترکیب منحصر به فرد است که زمینه مناسبی برای توسعه حسگرهای گزینش­پذیر نسبت به یک ترکیب مشخص فراهم می‌نماید. نانوحسگر لیزری این شرکت که برای گاز دی­اکسید گوگرد طراحی شده است، در شکل 7 قابل مشاهده است.

شکل 7. نانوحسگر لیزری طراحی شده برای گاز دی­اکسید گوگرد توسط شرکت NanoPlus [15].

10. نتیجه­گیری

گاز دی­اکسید گوگرد یکی از مهم­ترین گازهای آلاینده محیط زیست به شمار می­آید که عمدتا در نتیجه سوختن ترکیبات مختلف به خصوص زغال سنگ در اتمسفر آزاد می­شود. رها شدن بیش از حد این گاز در اتمسفر موجب بروز نگرانی­های زیست محیطی زیادی شده است که می­توان مهم­ترین آن­ها را باران­های اسیدی دانست. گذشته از این مسائل، غلظت این گاز در محیط­های مختلف به خصوص در خون انسان نیز از اهمیت ویژه­ای برخوردار است. در این راستا و هم گام با استاندارهای تبیین شده برای میزان مجاز این گاز در بخش­های مختلف، حسگرهایی نیز برای اندازه­گیری این گاز توسعه یافته­اند. توسعه علوم و فناوری­های مختلف همواره توأم با ظهور پدیده­های نو می­باشد. از جمله این مسائل، همگرایی فناوری­های انبیک است که به طور ویژه نقش بسیار اساسی در توسعه نانوحسگرها دارند. امروزه نانوحسگر­ها در حوزه­های مختلف، کاربرد گسترده­ای پیدا کرده­اند که یکی از مهم­ترین آن­ها تشخیص و اندازه­گیری گازهای مختلفی همچون دی­اکسید گوگرد است.

11. مراجع
12. http://nbic.isti.ir/.
13. http://www.ask.com/science/main-causes-air-pollution-1bc986eff16b144c.
14. http://img.directindustry.com/images_di/photo-g/16860-2494673.jpg.
15. http://www.marketresearch.com/BCC-Research-v374/Environmental-Sensing-Monitoring–Technologies-Global-8143174/.
16. http://www.marketresearch.com/Mordor-Intelligence-LLP-v4018/Global-Nano-Sensors-Growth-Trends-9049628/.
17. http://www.marketresearch.com/BCC-Research-v374/Gas-Sensors-Metering-Applications-8358623/.
18. http://www.marketresearch.com/BCC-Research-v374/Nanotechnology-Environmental-Applications-Global-9300173/.
19. http://www.google.com/patents/US8609427.
20. sensing.honeywell.com.
21. http://www.spec-sensors.com/product/indoor-air-quality-sensor-developer-kit/.
22. http://www.aeroqual.com.
23. http://www.aeroqual.com/product/carbon-monoxide-analyzer-module.
24. http://www.aeroqual.com/product/sulfur-dioxide-analyzer-module.
25. http://www.aeroqual.com/product/hydrogen-sulfide-analyzer-module.
26. http://nanoplus.com/en/application/applications-by-trace-gas/sulfur-dioxide-detection-so2/#jumptab-1.

 

[1] Converging Technologies

[2] Nanotechnology

[3] Biotechnology

[4] Information Technology

[5] Cognition Technology

[6] Convergence

[7] NBIC

[8] Genetic Technology

[9] Robotic technology

[10] Genetic Nano Robotic Technology

[11] Miniaturization

[12] Nanochips

[13] Bioinformatics

[14] Synchronization

[15] Intranet

[16] Carbon Monoxide (CO)

[17] Carbon Dioxide (CO₂)

[18] Sulfur Oxides (SO_x)

[19] Nitrogen Oxides (NO_x)

[20] Volatile Organic Compounds (VOCs)

[21] Dyspnea

[22] Lymphocytes

[23] Interference

[24] Sensitivity Range

[25] Detection Limit

[26] Nanoelectromechanical Systems (NEMS)

[27] Modified

[28] Resonant

[29] Zeptograms (10^-21 grams)

[30] Synchronization

[31] Smartphones

[32] Wearable

[33] Portable

[34] Indoor

[35] Outdoor

[36] Working Electrode (WE)

[37] Nanocatalyst

 

————————

[1] Nanosensors

[2] Sulfur Dioxide (SO₂)

———————————————————————

تهیه و تنظیم:

• صابر زارع، محسن سروری، احسان فریدی
• تهیه شده توسط گروه ترویج صنعتی فناوری نانو در صنعت آب، حسگر و محیط زیست

بخش ترویج صنعتی ستاد توسعه فناوری های نانو و میکرو

 ====================================================================================

[جهت دسترسی به گزارش نهایی محصولات و شرکتهای دارای گواهی نانومقیاس ستاد توسعه فناوریهای نانو و میکرو به «کتب مرجع محصولات و تجهیزات نانو و صنعت» به نشانی (INDnano.ir/category/book) مراجعه کنید]

[همچنین برای دانلود فایل PDF کلیه گزارشات بهمراه جزئیات، به بخش گزارش های صنعتی پایگاه اینترنتی رسانه تخصصی نانو و صنعت (www.INDnano.ir/category/report) مراجعه نمایید]

 ====================================================================================